5. ŁAD PRZESTRZENNY I WYMOGI JEGO OCHRONY

W celu uchwycenia zasad dotychczas rządzących ładem przestrzennym przeprowadzone zostały analizy funkcjonalno – przestrzenne w oparciu o sporządzoną, we wrześniu 2004 roku, inwentaryzację miasta Poznania, wizje lokalne i znajomość miasta przez projektantów. W ramach prac studialnych przeprowadzono analizy:

• Funkcjonalne;
• wysokości zabudowy;
• procentu zabudowy;
• charakteru zabudowy;
• trwałości struktur przestrzennych;
• wartości estetycznej struktur przestrzennych;
• wartości kompozycyjnej obiektów i zespołów obiektów wysokich i wysokościowych;
• elementów krystalizujących przestrzeń oraz budujących fizjonomię miasta (wloty do miasta, bramy miejskie, panoramy i punkty, ciągi widokowe, ciągi miejskie, bariery funkcjonalno-przestrzenne, obiekty dysharmonizujące krajobraz miejski).

Na podstawie powyższych analiz zostały ocenione predyspozycje poszczególnych struktur funkcjonalnych i przestrzennych do różnego rodzaju przekształceń (tereny predysponowane do zachowania i ochrony, rewaloryzacji lub ograniczonego przekształcania lub całkowitego przekształcenia).

UWAGA: Ocena wartości estetycznych poszczególnych elementów tworzących układ przestrzenny miasta jest subiektywna.

5.1. CHARAKTERYSTYKA ZABUDOWY

5.1.1. Charakter zabudowy

Pod względem charakteru zabudowy tereny zainwestowane miasta zostały podzielone na następujące typy obszarów:

zabudowa śródmiejska – tereny odpowiadające definicji zawartej w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie;

zabudowa o przewadze wolno stojącej – tereny obiektów wolno stojących lub grup obiektów o gabarytach budynków jednorodzinnych (w tym zabudowa szeregowa), na których wykształcona jest przede wszystkim przestrzeń prywatna oraz częściowo - przestrzeń sąsiedzka;

zabudowa blokowa – teren charakteryzujący się zabudową wolno stojącą, blokową, nie tworzącą układów kwartałowych, na którym wykształcona jest jedynie przestrzeń publiczna – przestrzenie o innym charakterze (sąsiedzka i prywatna) występują w minimalnym stopniu;

zabudowa kwartałowa – tereny zabudowy wielorodzinnej lub usługowej tworzącej kwartały, na których przenikają się różne typy przestrzeni: przede wszystkim publiczna i sąsiedzka (wewnątrz dziedzińców);

zabudowa wielkogabarytowa, halowa - tereny ze znacznymi powierzchniami parkingowymi, na których przeważa zabudowa wielkogabarytowa albo halowa;

zabudowa o charakterze tymczasowym – tereny działek letniskowych, ogródków działkowych, również baraków mieszkalnych;

zabudowa mieszana – tereny o zabudowie o różnym charakterze, gdzie nie wykrystalizował się jeden typ zabudowy;

W Poznaniu dominuje struktura rozdrobnionych, przemieszanych, różnorodnych, form zabudowy, w której wyróżniają się dzięki koncentracji tereny wielkich osiedli modernistycznych Winograd-Piątkowa, i Rataj oraz dzielnice śródmiejskie i tereny zabudowy jednorodzinnej.

Zabudowa śródmiejska z nową zabudową kwartałową stanowi jedynie ok. 5.50 % powierzchni terenów zainwestowanych miasta. Mieszka w niej 16% ludzi zameldowanych na stałe w Poznaniu. Tereny te wyznaczają obszary zabudowy o dużych walorach historycznych i charakteryzują się dużą zwartością.

Zabudowa blokowa, w której mieszka około 59% mieszkańców miasta – zajmuje ok. 20% powierzchni terenów zainwestowanych miasta.

Zabudowa wolno stojąca zajmująca około 45.5 % – jest zlokalizowana głównie w części peryferyjnej miasta oraz w sąsiedztwie klinów zieleni (mieszka w niej 26% mieszkańców).

Zabudowa wielkogabarytowa usługowo – przemysłowa zlokalizowana jest głównie wzdłuż torów kolejowych. Największa koncentracja – w północno-wschodniej części Poznania (strefa C),

Zabudowa mieszana wyznacza tereny o najniższych wartościach przestrzennych. W Poznaniu występują trzy obszary o takim charakterze: wzdłuż ulic Obornickiej i Naramowickiej oraz tereny na Junikowie.

Zabudowa tymczasowa stanowi około 5% terenów zainwestowanych miasta Poznania, w tym większość to baraki, w których jest zameldowanych około 3500 mieszkańców.

5.1.2. Istniejące bariery funkcjonalno-przestrzenne

W zurbanizowanej przestrzeni miasta wyraźnie wyodrębniają się bariery funkcjonalno-przestrzenne, zarówno o pozytywnym, jak i negatywnym odbiorze. Należą do nich:

• rzeka Warta na odcinku od mostu Lecha do mostu Dębińskiego, stanowiąca barierę funkcjonalną przede wszystkim ze względu na małą liczbę przepraw,
• tory kolejowe z obszarami przyległymi wydzielające:
  • Strzeszyn od Podolan,
  • Morasko od Piątkowa,
  • Szczepankowo od Franowa,
  • Świerczewo, Kopaninę oraz tereny otwarte na Kopaninie od Górczyna;
• trakty komunikacyjne:
  • ciąg ulicy Lechickiej przecinający osiedla mieszkaniowe (Winogrady i Piątkowo),
  • autostrada oddzielająca Minikowo od Marlewa,
• otwarte strukturalne tereny zieleni na obszarach poza ścisłym centrum miasta.

5.1.3. Wnioski

• Szkielet funkcjonalno – przestrzenny miasta stanowi układ zieleni, tworzący system ekologicznych pasm: wschód-zachód oraz północ-południe, krzyżujących się w centralnej jednostce urbanistycznej miasta. Pasma te podzieliły miasto na cztery strefy, różnorodne w swej strukturze funkcjonalnej i przestrzennej.
• Strefa centralna stanowi największą koncentrację funkcji metropolitalnych i centrotwórczych zlokalizowanych w zabudowie o charakterze śródmiejskim.
• Wokół centrum występuje wzajemne przenikanie funkcji ogólnomiejskich i mieszkaniowych, głównie w zabudowie o charakterze śródmiejskim i kwartałowym, w historycznie ukształtowanych strukturach funkcjonalno-przestrzennych dzielnic oraz dopiero tworzącej się strukturze na Łacinie.
• W miarę oddalania od centrum zanikają funkcje ogólnomiejskie na rzecz funkcji mieszkaniowej, w przewadze zlokalizowanej w zabudowie o charakterze blokowym wielkich osiedli - „sypialni” oraz w zabudowie wolno stojącej. Usługi koncentrują się punktowo, w formie centrów usługowo – handlowo – kulturalnych, usytuowanych w zabudowie wielkogabarytowej.
• W części peryferyjnej miasta oraz na styku z systemem zieleni otwartej występuje na ogół koncentracja zabudowy mieszkaniowej wolno stojącej, terenów rolniczych, a także funkcji przemysłowej w zabudowie często substandardowej. Występują przykłady przekształceń na terenach przemysłowych, szczególnie we wschodniej części miasta, prowadzące do wytwarzania nowej, pozytywnie odbieranej jakości przestrzeni.
• Na terenach zieleni, w ramach terenów ogólnodostępnych, skupiły się najważniejsze usługi sportu i rekreacji. Ponadto w skutek intensywnego rozwoju miasta i dynamicznych procesów urbanistycznych następuje niekontrolowane i widoczne wypieranie funkcji przyrodniczej przez funkcję mieszkaniową. Działania te mają miejsce na północy miasta, na terenach rolniczych Moraska, a także w pobliżu dolin rzek: m.in. Bogdanki, Głuszynki i Michałówki, Strumienia Junikowskiego.
• Pojawienie się nowej bariery, jaką stanowi autostrada, spowodowało rozdzielenie terenów dotąd jednorodnych funkcjonalnie i przestrzennie.
• Miasto dysponuje potencjałem terenów niezagospodarowanych, obejmującym około 1200 ha.

5.2. PODSTAWOWE PARAMETRY ZABUDOWY

5.2.1. Wysokość zabudowy

Założenia do analiz

• Wysokość zabudowy przeanalizowano w oparciu o wykonaną inwentaryzację miasta Poznania w 2003 – 2004roku.
• Wysokość zabudowy sklasyfikowano pod względem ilości kondygnacji (w przeliczeniu 3,5 metra na jedną kondygnację) wyznaczając:
  • tereny o przewadze budynków niskich (od 1 do 4 kondygnacji),
  • tereny o przewadze budynków średnio wysokich (od 5 do 6 –9 kondygnacji),
  • tereny o przewadze budynków wysokich ( od 9 kondygnacji i wyższych).

wnioski

• Wysokość zabudowy w Poznaniu kształtuje się średnio od 1 do 5 kondygnacji. (do 3.5 do 17,5 metra).
• Zdecydowanie wyższą wysokością charakteryzuje się zabudowa z lat 70 – tych i 80 – tych XX wieku poprzez nagromadzenie obiektów wysokich i wysokościowych.
• Charakterystyczna wysokość rdzenia miasta (centrum) wynosi do 5 kondygnacji tj. ok. 17,5 m.
• Cechy typowe ukształtowania wysokościowego zabudowy w skali miasta:
  • obniżanie wysokości w kierunkach lokalizacji zieleni otwartej (klinów zieleni) i w kierunkach peryferyjnych miasta;
  • obecność w każdej ze stref obiektów lub grupy obiektów wysokich lub wysokościowych wprowadzających dysonans w kompozycji wysokościowej miasta (osiedla: Piątkowskie, przy ulicy Krańcowej, Żegrze, Dębina i Kopernika)
• Cechy typowe ukształtowania wysokościowego zabudowy w skali strefy:
  • zazwyczaj osiąganie maksymalnej wysokości dla strefy w jej centrum;
  • wewnątrzstrefowe przenikanie się różnych zespołów wysokościowych;
  • tworzenie krawędzi w granicach stref.

5.2.2. Gęstość zabudowy

szałożenia do analiz

Gęstość zabudowy działki budowlanej przeanalizowano określając procent zabudowy kubaturowej w stosunku do powierzchni działki. Współczynnik ten dla terenów brutto określono w następujących przedziałach:

• poniżej 4%,
• od 5% do 15%,
• od 15% do 30%,
• od 30% do 55%,
• od 55% do 75%,
• powyżej 75%.

wnioski

• Gęstość zabudowy ulega naturalnemu zagęszczeniu w kierunku centrum miasta.
• W wielu strefach następuje obecnie dogęszczanie zabudowy.

5.3.1. Wartość estetyczna struktur przestrzennych

założenia do analiz

• • Miasto w swoich granicach administracyjnych obejmuje szereg charakterystycznych zespołów urbanistycznych. Podziału dokonano w oparciu o następujące kryteria:
  • o jednorodność układów kompozycyjnych wewnątrz wyznaczanego zespołu;
  • o przeważający charakter zabudowy;
  • o czytelne granice definiujące obszar.
• • Przyjęto, że nie wszystkie z wymienionych powyżej elementów muszą być w równym stopniu ukształtowane w każdym z wydzielonych zespołów.
• • Wydzielone struktury oceniono pod względem stanu uporządkowania przestrzennego, czytelności, jednorodności i harmonijności kompozycji.

wnioski

• struktury kompletne – jest to zamknięty układ kompozycyjny, o strukturze czytelnej, kompletnej, jednorodnej i harmonijnej, z możliwościami uzupełnienia pojedynczymi działkami
• struktury niekompletne – jest to zamknięty układ kompozycyjny, o strukturze czytelnej, jednorodnej i harmonijnej, ale niedokończonej (około 10-30% powierzchni całej struktury należy uzupełnić);
• struktury okaleczone – oznaczają otwarty układ kompozycyjny, o strukturze słabo czytelnej, niejednorodnej lub nieharmonijnej, w obrębie struktury pojawiły się elementy burzące zaprojektowany istniejący układ kompozycyjny;
• struktury nieuporządkowane – charakteryzuje brak wyraźnego układu kompozycyjnego, o strukturze nieczytelnej, niejednorodnej i nieharmonijnej. W obrębie struktury istnieją pewne szczątkowe elementy różnych układów kompozycyjnych (około 10-20%);
• struktury rozpoczęte – jest to otwarty układ kompozycyjny, o strukturze rozpoczętej, krystalizującej się, jednorodnej i harmonijnej. Teren zagospodarowany w 5-50%.
• struktury otwarte - tereny otwarte, zieleni (brak oceny).

5.3.2. Trwałość zainwestowania struktur przestrzennych

założenia do analiz

• W celu sklasyfikowania zainwestowania przyjęto następujące kryteria oceny:
  • niezmienności układów urbanistycznych,
  • stanu zabudowy i jakości wykorzystywanych materiałów,
  • poniesionych nakładów inwestycyjnych,
  • obecności uporządkowanych zespołów urbanistycznych,
  • stanu zainwestowania.
• W oparciu o wyznaczone kryteria wydzielono następujące struktury przestrzenne:
  • struktury trwale zainwestowane,
  • struktury o zainwestowaniu w części utrwalonym,
  • o charakterze nietrwałego zainwestowania.
• W oparciu o wyznaczone kryteria jako zabudowę nietrwałą uznano między innymi zabudowę ogródków działkowych i letniskowych.

wnioski

• Wyznaczone tereny o zainwestowaniu trwałym i częściowo utrwalonym wykazują cechy, na podstawie których można określić rodzaje działań do przypisania poszczególnym terenom:
  • do zachowania i ochrony;
  • rewaloryzacji i przekształceń;
  • zmiany sposobu użytkowania.
• Tereny o zainwestowaniu nietrwałym mogą stanowi rezerwy rozwojowe miasta.
• Tereny fortów (element XIX– wiecznego zewnętrznego pierścienia umocnień) o zainwestowaniu w części utrwalonym, posiadają cechy predysponujące je do rewaloryzacji i przekształceń.

5.4. FIZJONOMIA MIASTA

Na odbiór miasta ma wpływ szereg elementów budujących jego fizjonomię. Najważniejsze z nich to:

5.4.1. Wloty do miasta (makrownętrza)

Wloty do miasta są to makrownętrza utworzone na głównych arteriach wjazdowych, których obszary przyległe decydują o odbiorze i stopniu wykształcenia danego wjazdu. Wloty podzielone zostały na trzy podstawowe kategorie w zależności od rodzaju transportu jaki reprezentują tzn.: drogowe, kolejowe i rzeczne. Każde z wyznaczonych wjazdów poddane zostało ocenie zgodnie z podziałem na:

• wloty o negatywnym odbiorze - makrownętrza odznaczające się brakiem ładu przestrzennego i zdefiniowanej struktury funkcjonalno-przestrzennej,
• wloty o pozytywnym odbiorze - makrownętrza o wykształconych elementach strukturalnych i określonym ładzie przestrzenny.

Makrownętrza ulic i rzeki zostały scharakteryzowane w części dot. uwarunkowań szczegółowych.

wnioski

Strukturę przestrzenną Poznania wyznacza system komunikacyjny a funkcjonalną - dostępność komunikacyjna terenu. O lokalizacji decyduje spójność – „kompatybilność” funkcjonalna oraz nakładanie się stref uciążliwości (garaże, parkingi, stacje obsługi samochodów i paliw, itp.), a nie zdefiniowane parametry drogi (przekrój drogi) wnętrza, gabaryty i formy. W efekcie formę przestrzeni ulicy – trasy komunikacyjnej wyznacza infrastruktura drogi i przypisana do niej, wbrew aspektom chociażby bezpieczeństwa, strefa reklamy. Brak świadomości i potrzeby aby przestrzeni funkcjonalnej nadawać parametry przestrzeni (warstwy) formalnej. Poważnym uwarunkowaniem kształtowania przestrzeni funkcjonalnej jest rozpoznana struktura i nadpodaż terenów aktywności gospodarczej, pod którym to pojęciem wprowadza się wszelkie możliwe formy funkcjonalne i formalne skutkujące chaosem przestrzennym.

5.4.2. Tzw. „bramy miasta” i „bramy centrum”

Bramy miejskie są to terminale lub charakterystyczne obiekty, punkty w mieście znajdujące się na wlotach miejskich, które wprowadzają, witają i zapraszają do niego.

wnioski

• Miejsca bramowe miasta Poznania wykształciły się jedynie: na ulicy Obornickiej - charakterystyczny wiaduktu nad torami kolejowymi, przy ulicy Warszawskiej – kompleks budynków fabryki Volkswagena oraz terminal lotniczy Ławica przy ulicy Bukowskiej.
• Dworzec autobusowy PKS i główny dworzec kolejowy PKP w Poznaniu uznano za miejsca słabo zorganizowane, które przez swą formę i sposób zagospodarowania terenów nie pełnią funkcji zapraszającej do miasta.
• Miejsca bramowe wprowadzające do centrum miasta są wykształcone jedynie od ulicy Dolna Wilda oraz w zachodniej części śródmieścia tzn. wjazdy ulicami: Św. Marcin, Fredry, Libelta i Nowowiejskiego. Pozostałe wloty do centrum nie mają wytworzonych punktów bramowych. Dotyczy to przede wszystkim skrzyżowań ulic: Estkowskiego – Grabary, Królowej Jadwigi – Garbary, alei Niepodległości - Przepadek oraz ulicy Wierzbięcice.

5.4.3. Główne ciągi miejskie i kulturowe

Są to ciągi komunikacyjne, obudowane bogatym programem usług przede wszystkim handlowych lub kulturowym o charakterze ogólnomiejskim, bądź dzielnicowym. Wyznaczają je ulice o wysokich walorach przestrzennych, ze zorganizowaną przestrzenią publiczną. Charakter ciągom nadają pierzeje przyległych zespołów urbanistyczne.

wnioski

• W strukturze przestrzennej miasta wyodrębniono główne ciągi miejskie handlowe, które zostały wyznaczone w poszczególnych częściach miasta. Zdecydowana większość z nich znajduje się na obszarze samego centrum miasta oraz śródmieścia. Wykształcone ciągi charakteryzują się: słabo ukształtowaną przestrzenią publiczną oraz lokalizacją wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych, stanowiących barierę w ich funkcjonowaniu. W Poznaniu istnieje zauważalny brak ciągłości pomiędzy istniejącymi ciągami np. ciąg Wildecki z ulicą Półwiejską.
• Wyróżniamy również trakty kulturowe: ulica Chwaliszewo, ulica Św. Wojciech, obszar Ostrowa Tumskiego, uliczki na Śródce, które mimo bliskiego sąsiedztwa również nie tworzą ze sobą jednego, spójnego ciągu.

W zakresie przestrzeni publicznej następuje stały proces spadku udziału tej przestrzeni w globalnym bilansie przestrzeni miasta. Całkowita destrukcja przestrzeni Rynku Wildeckiego oraz stan Rynku Łazarskiego, wsi Górczyn i dzielnicy Główna oraz ul. Kościelnej są tego ewidentnymi dowodami i zarazem skutkami. Brak również działań na rzecz budowania związków przestrzenno-funkcjonalnych między przestrzeniami publicznym, szczególnie Łazarza i Wildy.

5.4.4. Szerokoprzestrzenne panoramy, punkty i ciągi widokowe

Określenie panorama - oznacza widok na wieloplanową przestrzeń oglądaną z wyznaczonych punktów i ciągów widokowych.

Określenie punkty widokowe – oznacza wyznaczone miejsca, z których roztacza się panorama na określone fragmenty miasta.

Określenie ciąg widokowy – oznacza ciąg następujących po sobie punktów widokowych, z których roztacza się panorama na określone fragmenty miasta.

Wyznaczone w studium punkty i ciągi widokowe mają na celu zachowania określonych, istotnych dla miasta panoram, przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Zabudowa kształtuje panoramy z punktów i ciągów widokowych wyznaczonych i przedstawionych na planszy studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania - UWARUNKOWAŃIA. Zapisane zostały również miejsca, w których zabudowa nie może stanowić przysłonięcia dla widoków i panoram.

Panoramę kształtują dominanty strefy, jej zabudowa wysoka i wysokościowa. Stąd odbiór panoramy może być wynikiem ich oddziaływania przestrzennego (negatywnego albo pozytywnego).

wnioski

• W Poznaniu istnieją w zasadzie wyłącznie punkty i ciągi widokowe historycznych panoram miasta.
• Ekspozycja (punkty i ciągi widokowe) panoram współczesnych fragmentów miasta charakteryzuje się dużą przypadkowością lokalizacji.
• Kształtowanie panoramy odbywa się często w sposób niekontrolowany i chaotyczny.

5.4.5. Wartość kompozycyjna obiektów lub zespołu obiektów wysokich i wysokościowych

Obiekty i zespoły obiektów wysokich i wysokościowych zostały podzielone na trzy podstawowe grupy ze względu na swoją rolę w budowaniu przestrzeni miasta:

• obiekty wysokie i wysokościowe o negatywnym oddziaływaniu – nie dowiązują się i nie tworzą klarownych układów urbanistycznych, nie krystalizują i nie identyfikują przestrzeni miasta,
• obiekty wysokie i wysokościowe o pozytywnym oddziaływaniu – wpływają pozytywnie na kształtowanie tkanki miejskiej, krystalizują przestrzeń, identyfikują miejsce, oraz wpisują się pod względem wizualnym w otoczenie,
• obiekty wysokie i wysokościowe o neutralnym oddziaływaniu – wpływają pozytywnie na kształtowanie tkanki miejskiej, krystalizują przestrzeń lokalnie, identyfikują miejsce, ale nie wpisują się pod względem wizualnym w otoczenie.

Ze ględu na siłę oddziaływania w przestrzeni miasta obiekty sklasyfikowano na: miejskie, dzielnicowe i lokalne.

wnioski

• W obrębie całego miasta istnieje wiele elementów wysokich i wysokościowych, które nie wpisują się w istniejące układy urbanistyczne ani również nie tworzą nowych układów. W konsekwencji negatywnie wpływają na odbieranie przestrzeni miasta.
• Dominanty kompozycyjne o pozytywnym oddziaływaniu wyznaczają tereny o wysokich wartościach przestrzennych (Stare Miasto, obręb Śródmieścia, historyczne wsie – Kiekrz, Głuszyna, Spławie).
• W obrębie centrum miasta oraz śródmieścia istnieje wiele, przede wszystkim zabytkowych, obiektów, które kształtują przestrzeń i bardzo znacząco na nią oddziaływają. Są one bardzo istotne w kreowaniu przestrzeni oraz sposobie jej odbioru. Niestety w ostatnim stuleciu powstało również kilkanaście budynków wysokościowych, które obecnie konkurują z historycznymi dominantami, niszcząc ład przestrzenny charakterystyczny dla tej części miasta.
• W zabudowie osiedli mieszkaniowych wielkopłytowych (Piątkowo, Rataje) dominują obiekty i zespoły obiektów wysokich lub wysokościowych o negatywnym oddziaływaniu na sylwetę miasta. Tworzą je przede wszystkim zespoły wieżowców i bloków o podobnych gabarytach i formie. Nagromadzenie takich obiektów przyczynia do powstania bezładu przestrzennego oraz burzenia systemu znaków szczególnych miasta. Mimo że w wielu miejscach np. przy ul. Serbskiej, Al. Solidarności i ul. Zamenhofa rytm wieżowców tworzy pewne układy kompozycyjne, jednak ich wartość ze względu na charakter jest niska i nie przystaje do lokalizacji.

5.4.6. Obiekty dysharmonizujące krajobraz miejski

W sylwecie miasta pojawia się szereg innych, niż wyżej wymienione, elementów, które wprowadzają bezład przestrzenny i negatywnie wpływają na postrzeganie miasta. W większym bądź mniejszym stopniu występują one na terenie całego Poznania. Są to:

• napowietrzne linie elektroenergetyczne oraz naziemne sieci cieple;
• wolno stojące reklamy wielko formatowe, zewnętrzne reklamy na elewacjach budynków (w szczególności na terenie centrum i śródmieścia Poznania),
• tereny o tymczasowym zagospodarowaniu (np. ogródki działkowe) w centrum i śródmieściu miasta,
• przypadkowe ubytki w zabudowie i wolne, niezorganizowane przestrzenie dekomponujące układ przestrzenny,
• budynki drastycznie niedostosowane do otaczającej, w szczególności historycznej zabudowy (centrum, śródmieście), oraz zabudowa o bardzo niskich walorach estetycznych.